This Numbami story was first told to me in Numbami in 1976 by former village head Abu Bamo, who said his ancestors were inlanders who had shared a village with the coastal Numbami for a time after the latter fled inland to avoid attacks by people from farther down the south coast, toward Morobe Patrol Post. (Stories of giant twin monsters are common among inlanders, while stories about a giant sea eagles, octopuses, and moray eels are common among coastal peoples.)
In 1982, my wife and I invited Leah Sawanga from my Numbami host family to visit us in Honolulu, where she typed up a Tok Pisin version of the same story. Her rendition follows, scanned and converted to text, then lightly edited by me to regularize spellings and word breaks. I’ll post it here while I work on an English translation and then a Numbami edition.
Long bipo tru long ples Numbami ol man save pret long ol dispela lain masalai. Tupela em man, naem bilong tupela Ilimolo na Dolimolo. Ol sampela em, Tarangau [Sea eagle], Kulita [Octopus], na Maliu bilong solwara [Moray eel]. Ol dispela lain samting nogut save kilim ol man na kaikai olsem na ol Numbami i pret na laik i go i stap long wanpela liklik ailan ol i kolim Awayagi. Olgeta man na meri i bung long wanpela kanu tasol na wanpela yangpela meri tu laik i go wantaim tasol nogat pul bilong em olsem na wanpela man tokim em long i stap bek. Dispela man kirap na i tok, nau yumi i stap long taim nogut na wanpela man or meri noken i kam nating na nogat pul bilong em. Em i tok, olgeta man mas i kam wantaim pul long bai yumi pul hariap i go long ailan. Mama bilong dispela yangpela meri i tok, em orait bai mitupela i ken i stap na yupela i go. Em nao olgeta man na meri pul i go daun long ailan na lapun meri wantaim pikinini meri bilong en i go bek na i stap tasol long wanpela liklik poin ol i kolim Maito. Tupela i wokim dispela hap kamap ples na tupela i stap long en. Long dispela taim pikinini bilong lapun meri i stap wantaim bel.
Tupela i stap long dispela hap i go, na bus i karamapim haus bilong tupela olgeta. Ol lain i go long Awayagi ting olsem, ating ol lain masalai i kilim tupela na kaikai pinis. Tupela i stap long ples i go na wanpela taim lapun meri i stap long ples na pikinini bilong en tasol i go long gaden na wok long gaden bilong tupela. Em i klinim suga na kamautim ol gras. Em wok i go nau lip bilong suga i katim han bilong en. Blut i no isi long i kam daun. Meri ya i pret nau i digim tupela hul na putim blut bilong en i go insait long tupela hul ya i go pulap pinis na i karamapim pinis na i go karim ol kaikai na i go long ples.
Long dispela taim tupela i no i go long gaden liklik, tupela i stap tasol long ples i stap na blut meri ya, i putim long tupela hul ya, i kamap tupela liklik boi. Naem bilong tupela Kaze Kole [Lefthand Man] na Ano Kole [Righthand Man]. Tupela i stap long hul i go na sampela taim tupela save i go antap long gaden na sindaun long san i stap. Tupela wokim olsem i go na tupela i kamap bikpela boi liklik nau tupela i wokim gaden bilong mama na tumbuna bilong tupela. Wanpela taim nau lapun meri na pikinini meri bilong en i go long gaden. Tupela i go kamap long gaden na tupela i kirap nogut long lukim ol man i wokim gaden bilong tupela. Tupela i tok, husat tru wokim gaden bilong mitupela. Tupela i wokim gaden bilong tupela i go pinis na laik i go bek long ples na pikinini bilong lapun meri i tokim mama bilong en i tok, bai yu go long ples na mi stap na lukim husat tru wokim gaden bilong mitupela. Mama bilong em i tok, bai ol masalai kilim yu or nogat na yu laik i stap? Em i kirap tasol na karim ol kaikai bilong tupela na i go long ples. Pikinini bilong en i go insait long suga na hait i stap.
Tupela boi i stap i go apinun na tupela i kam antap long gaden. Tupela i kam kamap long gaden na Ano Kole i tokim Kaze Kole long holim stik na em i holim taro na bai tupela i planim kaikai bilong mama na tumbuna bilong tupela. Taem tupela i planim kaikai, tupela i tokim tupela yet olsem, ol man na meri pret long ol lain masalai ya na i go pinis long Awayagi na mama laik i go tasol nogat pul bilong en, olsem na em istap. Tumbuna laik i go tu tasol tingting long mama olsem na i stap wantaim mama. Meri ya wok long harim i stap na tingting olsem ating dispela blut bilong mi, mi putim long tupela hul ya kamapim tupela manki ya. Tupela i planim taro pinis na Ano Kole i tokim Kaze Kole long tupela i go sutim ol grasopa na kaikai, tasol Kaze Kole i tok nogat, mitupela mas i go kaikai suga pastaim, orait bihain bai mitupela i go painim ol grasopa.
Tupela i go lukluk long ol suga i go na tupela laikim dispela suga mama bilong tupela hait long en. Tupela i go na laik katim suga nau, mama bilong tupela i kalap i kam na holim tupela wantaim na tokim tupela olsem, mi mama bilong yutupela. Tupela manki i hamamas nogut tru na tupela i tok, dispela em mama bilong mitupela. Mama bilong tupela boi i kisim tupela wantaim i go long ples long tumbuna bilong tupela. Ol i go kamap long ples na em lusim tupela i stap long baksait long haus, na em i go antap long haus na mama bilong em i askim em, olsem wanem? Pikinini meri bilong em i tok, nogat, dispela taim mi bin i go long gaden na lip bilong suga bin katim han bilong mi na blut i no isi na mi digim tupela hul na putim blut bilong mi long en na em tasol i kamapim tupela boi. Naem bilong tupela Kaze Kole na Ano Kole. Mi kisim tupela wantaim i kam na lusim tupela long baksait bilong haus. Lapun meri i go daun long kisim tupela na pikinini meri bilong en igo kisim mat i kam daun na putim long bai tupela sindaun. Lapun meri i go na askim tupela, yutupela i kam long we? Tupela i tok nogat, tumbuna mitupela Kaze Kole na Ano Kole. Tumbuna bilong tupela i amamas tru na kisim tupela i go antap long haus. Tupela i go sindaun long mat mama bilong tupela wokim, na tumbuna bilong tupela kisim banana i mau i kam na tupela kaikai. Taim tupela i kaikai, em i tokim tupela olsem, ol man na meri bilong dispela ples i pret long ol lain masalai nogut ya, na ol i go pinis long ailan. Mi laik i go pinis tasol mi tingting long mama na mi stap bek. Mama nogat pul na wanpela man rausim em olsem na mitupela i stap.
Tupela manki i stap wantaim mama na tumbuna bilong tupela i go na tupela i kamap bikpela man pinis nau, tupela i askim tumbuna bilong tupela long wok bilong wokim kanu na tumbuna bilong tupela i tokim tupela long no ken kolim kanu long wanem ol samting nogut i stap long solwara na tu long maunten. Tupela i tok, bilong wanem bai mitupela i harim tasol. Tupela i go raun long bus i stap na lip bilong kanu i pundaun long gras bilong het bilong tupela. Tupela i go bek long ples na tumbuna bilong tupela i painim laus bilong tupela na i painim planti pipiya bilong lip long gras bilong tupela na i tok, yutupela i go wokim wanem i stap na planti pipiya tru i stap long gras bilong yutupela. Em i painim laus i go nau em i painim lip bilong kanu long gras bilong tupela na em i tokim tupela olsem, dispela samting yutupela askim mi long en ya, mi painim lip bilong en long gras bilong yutupela. Em i soim lip bilong kanu long tupela nau tupela i tok, bai mi tupela i raun na painim.
Tupela raun i go kamap long ples kanu sanap long en nau tupela i katim i kam daun na sapim i go pinis na kalamapim i stap long het bilong en na tupela i go bek long ples. Tupela i askim tumbuna bilong tupela long wanem diwai ol i save wokim pul na spia bilong pait na tumbuna bilong tupela i tok, no ken wokim ol dlspela samting. Tupela i go painim abus long bus i stap na lip bilong dispela diwai i pundaun long gras bilong tupela na taim tupela i kam bek long ples na tumbuna bilong tupela i painim laus bilong tupela i go na painim lip bilong dispela diwai na em i soim long tupela na i tokim tupela olsem dispela em lip bilong diwai yutupela bin askim mi long en. Tupela i go long bus na katim diwai ya i kam daun na sapim i go kamap pul na spia bilong pait pinis na karim i go putim wantaim kanu i stap na tupela i go long ples. Tupela i wokim ol dispela samting na ol i no tok save long mama na tumbuna bilong tupela. Tupela i askim tupela yet olsem, husat tru bai soim mitupela long rop na diwai bilong wokim kanu, na tumbuna bilong tupela harim na i tokim tupela olsem, lip bilong rop em longpela na lip bilong diwai em i sotpela. Tupela i go long bus na katim rop wantaim diwai na karim i kam long ples na putim rop long san long bai drai. Tupela i redim olgeta samting i go pinis nau tupela i pasim kanu. Tupela i pasim kanu pinis na lainim pul na spia bilong tupela i go long pret bilong kanu na long baksait i go long bet.
Tupela i lukim olgeta samting inap pinis nau tupela laik i go pait wantaim Ilimolo na Dolimolo. Tumbuna bilong tupela i tok, sapos yutupela wokim dispela pasin nau bai ol dispela masalai i kam daun na kilim yumi. Tupela i tok, ol i [no?] ken kilim yumi, bilong wanem bai yumi i stap. Tupela i tokim tumbuna bilong tupela olsem bai tupela i go lukim tasol, na tumbuna bilong tupela i tok, nau tasol yutupela i kamap na i no inap long bai yumi i stap i go bihain, na bai yutupela salim tok i go na ol lain long Awayagi i kam pastaim na bai yupela i ken i go lukim ol dispela masalai. Tupela i tok, ol lain bilong Awayagi i kam wokim wanem? Em nau tupela pul i go na putim kanu bilong tupela long maus bilong wara, na tupela i karim ol samting bilong tupela long pait, na tupela i go antap long maunten tupela masalai i stap long en.
Long dispela taim tupela masalai wantaim i no i stap long ples, Dolimolo i go painim abus long bus na Ilimolo tasol bosim haus bilong tupela i stap na Kaze Kole wantaim Ano Kole i go. Tupela i go kamap long haus bilong tupela masalai nau tupela i lusim ol samting bilong tupela long pait klostu tasol long wanpela liklik wara na tupela i go singautim lapun masalai. Lapun masalai i kam na i tok, tupela tumbuna yutupela i kam long we? Tupela i tok, mitupela i kam long lukim yu. Em i tok, orait yutupela wet bai mi kam. Em i go tasol na kisim tupela bikpela tit bilong em na putim wanpela i go pas pinis na laik putim narapela nau i aburis na pundaun i go daun na tupela boi i kisim. Lapun masalai i singaut long tupela tok, yutupela lukim samting bilong mi ya pundaun i kam daun na tupela boi i tokim em olsem, mitupela painim dispela samting na i kam. Tupela i tokim em long i kam daun na kisim. Em i kisim narapela tit bilong em na i no laik i stap insait long haus orait putim long maus bilong en, nogat em i go autsait na putim na i no holim gut na pundaun i go daun na tupela manki ya i kisim. Em nau lapun masalai i go daun long tupela na laik sutim Kaze Kole nau tupela i tromwe spia bilong tupela i go na kilim Ilimolo i dai olgeta. Tupela kilim em na pulim tit bilong en na Kaze Kole holim i stap na Ano Kole i go antap long haus bilong tupela na bungim olgeta samting bilong tupela wantaim pinis na putim paya long haus bilong tupela.
Tupela i putim paya long haus bilong tupela na i kukim olgeta samting bilong tupela masalai olgeta. Simok bilong paya i go antap na Dolimolo lukim na i tok, ating mi kam i stap na wanpela samting kamap long Ilimolo. Em i kirap na ron i go long ples. Em i go kamap long ples na lukim narapala bilong em idai istap. Em lukim Kaze Kole wantaim Ano Kole na i askim tupela, olsem wonem? Tupela i tok, nogat mitupela i kam long lukim yu. Em i tokim tupela long bai tupela wet bai em i kam daun. Em ron i go long kisim tit bilong em tasol i painim nogat na i kam daun long tupela. Tupela i kisim em i go long dispela wara tupela putim ol samting bilong tupela long en. Tupela i putim wanpela namel bilong suga, olsem lata, i go kamap long apsait bilong wara na tupela wokabaut longen i go kamap long apsait. Lapun masalai i askim tupela long bai em i go olsem wonem na tupela i tokim em long bai em i ken wokabaut long lata tupela bin wokabaut long en. Dolimolo wokabaut i go long namel na lata i bruk, na em i pundaun i go daun long wara. Tupela boi kirap tasol na kisim spia bilong tupela na kilim em i dai olgeta. Tupela karim em i go putim em klostu long narapela bilong em na tupela karim tit na ol samting bilong tupela long pait na tupela i go long ples kanu bilong tupela i stap longen. Tupela i putim ol samting bilong tupela long kanu na pul i go bek long ples.
Tupela i wokim gaden na planim taro i go pinis na tupela askim mama na tumbuna bilong tupela long wonem hap tru Taragau save i stap na mama na tumbuna bilong tupela i tok, Ilimolo na Dolimolo em man na yutupela kilim, tasol dlspela samtlng em samtlng nogut tru. Sapos em i kam daun bai ples i tudak olgeta na longpela han bilong em bai rausim ai bilong yutupela. Tupela i tok, olsem mitupela laik i go lukim tasol.
Tupela boi i pul i go na trip i stap na Ano Kole i paitim kanu i stap nau Taragau flai i kam. Klostu em karamapim kanu bilong tupela. Ano Kole tokim Kaze Kole holim tamiok na katlm long hap na em i katim long hap. Tupela i katim Taragau i go na i dai olgeta na tupela pul i go bek long ples. Tupela i go kamap long ples na tumbuna bilong tupela i tokim tupela olsem, yutupela kilim Ilimolo, Dolimolo, na Taragau pinis, tasol i gat wanpela samtlng moa i stap. Tupela askim em long wonem samtlng tru, na em i tokim tupela long dispela samtlng i stap insait long solwara na i gat planti han bilong em tru. Sapos ikam antap bai han bilong em i go na pulim kanu bilong tupela i go daun long sol wara.
Tupela i kirap tasol na pul i go long ples Kulita i stap longen. Ano Kole i sutim ston long Kulita i go na Kulita ikam antap na han bilong em i go karamapim olgeta ples na ikam antap long holim kanu bilong tupela. Tupela boi i go antap long bet bilong kanu na katim olgeta han bilong Kulita pinis olgeta na het bilong Kulita i pundaun i go insait long solwara. Ol liklik mangi bilong Kaze Kole na Ano Kole i save bihainim tupela olgeta taim. I no ol man tru tasol ol liklik pis. Naem bilong ol em Kotekote [blenny], Simbaya [mudskipper], na Siyabudo. Taem het bilong Kulita i pundaun i go, ol dispela lain traim long i go daun na karim i kam antap. Olgeta i traim i go i no nap tru na taim Siyabudo i go daun nau i karim i kam antap. Ol i kisim i go long ples long soim mama na tumbuna bilong ol.
Kaze Kole na Ano Kole i kilim olgeta samting nogut pinis na tupela kirap na wokim ol haus. Tupela i makim wanpela bikpela pik tru, naem bilong en Omadede, long bai ol i salim tok i go na ol lain long Awayagi i kam na bai ol wokim bikpela kaikai tru. Na dispela pik em bilong ol kilim na bai kilim dispela man rausim mama bilong tupela. Tupela i pinisim olgeta samting pinis nau, ol i salim Kotekote i go long Awayagi long tokim olgeta man long i kam long pati. Kotekote i no i go olsem man, em i go olsem wanpela samting nating tasol. Long dispela taim olgeta man bilong ples i go long gaden na wanpela meri tasol i karim nupela pikinini olsem na em i stap long ples. Kotekote i go kamap long ailan na wanpela sel bilong kokonas i trip i stap na em i go insait long en. Solwara i kisim em i go pas long waitsan na dispela meri i kam long waswas long solwara na lukim Kotekote. Em i tok, bikpela pis bilong mi bai mi putim i stap na waswas pinis bai mi kisim i go kukim na kaikai. Taem meri ya i go waswas i stap na Kotekote i senis i go kamap traipela man tru na sanap i stap.
Meri ya i waswas pinis na i kam long kisim pis bilong em nau i painim nogat na lukim bikpela man ya sanap i stap na em i kirap askim em, yu kam we, yu lukim pis bilong mi i stap ya or nogat? Na man ya i tokim em olsem, em mi tasol. Kotekote i tokim meri long em i kam long tok save long olgeta man long bai ol i go long ples long wokim bikpela kaikai. Meri ya kisim em i go long haus bilong em na tokim em long olgeta man na meri i go pinis long gaden. Kotekote i stap wantaim meri ya i go inap long apinun na olgeta man na meri i kam bek long gaden. Olgeta man na meri i kam bung pinis nau, Kotekote i tokim ol olsem, dispela meri yupela bin rausim em na tupela mama bilong em i stap bek ya i putim blut long tupela hul na kamapim tupela yangpela boi. Dispela tupela boi i kilim olgeta samting nogut pinis na ol i laikim bai yupela i go long ples na bai yumi wokim bikpela kaikai. Em nau Kotekote i go bek long ples.
Ol man na meri bilong Awayagi i stap i go long moning na ol i go long ples. Olgeta i go na nogat wanpela man i stap bek. Ol i go na putim kanu bilong ol long wanpela ples tasol na ol i go antap long ples we Ano Kole na Kaze Kole wokim haus long en. Ol i go tasol na i stap long haus na tupela boi i lainim olgeta pik i go pinis na olgeta man na meri wokabaut na lukluk long ol pik na daunim spet bilong ol. Tupela i kisim wanpela diwai bilong pait na wokabaut wantaim i go lukluk long ol pik i go kamap long bikpela pik tupela i makim long bai kilim na kilim man i rausim mama bilong tupela. Tupela i go kamap long dispela pik na Ano Kole tromwe diwai ya i go na kilim bikpela pik ya i dai olgeta. Tupela tanim tasol na tromwe diwai gen i go na kilim dispela man ya na olgeta man na meri kirap ronowe na tupela i singautim ol i kam bek na tokim ol olsem, mitupela i no wokim dispela long yupela. Dispela man i bin rausim mama bilong mitupela olsem na mitupela kilim em. Olgeta man na meri i kam bek na ol i wokim bikpela kaikai tru na tilim inapim olgeta man na meri. Ol i kaikai pinis na i stap olgeta long ples na i no moa i go bek long Awayagi.